Smutek dotyka nasze życie w różnych momentach, ale zazwyczaj przychodzi i odchodzi. Depresja, w przeciwieństwie do smutku, to coś więcej niż przelotne uczucie „doła”. Może sprawić, że człowiek będzie czuł się nieustannie obciążony i może odebrać radość, jaką kiedyś czerpał ze swojego życia. 

Depresja nie występuje tak samo u wszystkich. Może przybierać różne formy, a także różnić się nasileniem. Istnieją dwie główne skuteczne metody leczenia depresji:

• terapia rozmową,
• leczenie farmakologiczne.

Kluczowe fakty na temat depresji:

• Depresja jest prawdziwą chorobą,
• Około 5 procent ludzi na świecie cierpi na depresję,
• Kobiety częściej chorują na depresję niż mężczyźni,
• Na depresję może zachorować każdy, niezależnie od statusu materialnego, wieku lub płci,
• Depresja jest chorobą wyleczalną.

Co to jest depresja?

Depresja jest powszechnie występującym zaburzeniem psychicznym. Charakteryzuje się:

• Obniżonym nastrojem (poczucie przygnębienia, smutku, pustki itp.)
• Utratą przyjemności z rzeczy, które wcześniej sprawiały radość
• Objawami behawioralnymi (Niższą aktywnością fizyczną, problemami z układem pokarmowym)
• Objawami poznawczymi (zaburzenia pamięci, obniżona produktywność, problemy z koncentracją)

Depresja różni się od typowych wahań nastroju czy też nieprzyjemnych uczuć, które pojawiają się w codziennym życiu. Depresja wpływa na wszystkie sfery funkcjonowania człowieka, między innymi może prowadzić do:

• problemów w relacjach z rodziną i innymi bliskimi osobami,
• problemów w szkole/pracy i w domu,
• znacznego pogorszenia się zdrowia chorego. 

Należy pamiętać, że depresja może dotknąć każdego. Nie ma znaczenia, kto jaki posiada status materialny, jakiej jest płci czy też ile ma lat. Istnieją jednak czynniki, które mogą zwiększać ryzyko pojawienia się depresji, są to przede wszystkim:

• przeżycie traumy,
• doświadczanie przewlekłego stresu.

Depresja jest poważnym zagrożeniem dla stanu zdrowia chorego. Przede wszystkim może prowadzić do myśli samobójczych. Zgodnie z danymi Światowej Organizacji Zdrowia, każdego roku około 700 tysięcy osób odbiera sobie życie. 

Objawy i symptomy depresji

W celu sprawdzenia czy dana osoba może chorować na depresję, należy zwrócić uwagę czy doznaje ona niektórych z poniżej podanych objawów:

• Utrzymujący się smutny, pełen lęku lub “pusty” nastrój,
• Ciągłe poczucie beznadziejności lub pesymizmu,
• Uczucie drażliwości, frustracji lub niepokoju,
• Poczucie winy, bezwartościowości lub bezradności,
• Utrata zainteresowania i/lub przyjemności z hobby i aktywności,
• Zmęczenie, brak energii lub poczucie spowolnienia,
• Trudności z koncentracją, pamięcią lub podejmowaniem decyzji,
• Trudności ze snem, budzenie się wcześnie rano lub nadmierne spanie,
• Zmiany apetytu lub nieplanowane zmiany wagi,
• Bóle fizyczne, bóle głowy, skurcze lub problemy trawienne bez wyraźnej fizycznej przyczyny, które nie ustępują po leczeniu,
• Myśli o śmierci lub samobójstwie albo próby samobójcze.

Ważne jest to, że symptomy te muszą towarzyszyć człowiekowi przez większą część jego dnia, pojawiać się niemal codziennie i muszą trwać nieprzerwanie przez co najmniej dwa ostatnie tygodnie. Wtedy może to oznaczać, że dana osoba choruje na depresję.

Nie wszystkie osoby, które chorują na depresję, doznają wszystkich objawów z powyższej listy. Niektóre osoby doświadczają większej ilości symptomów, inne mniej, natomiast ważne jest to, że występują one codziennie i znacząco pogarszają funkcjonowanie osób.

Depresja może wiązać się ze zmianami nastroju lub zachowania, które obejmują m. in:

• Zwiększone rozdrażnienie i złość,
• Poczucie niepokoju,
• Wycofanie się z życia społecznego lub negatywne nastawienie, 
• Podejmowanie się ryzykownych działań,
• Zwiększona impulsywność,
• Zwiększone spożywanie środków psychoaktywnych (narkotyki, alkohol itp.),
• Izolowanie się od rodziny, przyjaciół i znajomych,
• Niezdolność do wypełniania obowiązków domowych i zawodowych, a także niechęć do wywiązywania się z pełnionych ról (np. roli rodzica),
• Doznawanie problemów na tle seksualnym, 

Każdy człowiek może doznać depresji, chociaż depresja u mężczyzn i depresja u kobiet może wyglądać inaczej. Różnica też będzie widoczna w procesie radzenia sobie, pomimo tego, że każdy człowiek może próbować inaczej poradzić sobie z trudnościami, to np. mężczyźni częściej niż kobiety zażywają substancje psychoaktywne. 

mgr Piotr Bakan, dyplomowany suicydolog

Doświadczenie w pracy z dziećmi, młodzieżą i rodziną zdobywałem przez wiele lat pracy w instytucji pieczy zastępczej oraz jako asystent rodziny w ośrodku pomocy społecznej. Zafascynowany poszukiwaniem rozwiązań. Na co dzień pracuję z nastolatkami i rodzinami oraz osobami ze szczególnie złożonymi problemami. W pracy kieruję się zasadą, w myśl której rzadko coś jest takie, jakie się pierwotnie wydawało oraz każdy dysponuje zasobami sprzyjającymi znalezieniu rozwiązania.

Profil terapeuty

Stopnie ciężkości epizodów depresji

Depresja jest bardziej złożonym tematem, niż może to sugerować popularność stosowania tego terminu w życiu codziennym. Przede wszystkim nie wszystkie przypadki depresji są takie same. Istnieją różne klasyfikacje depresji, poprzez to w jaki sposób mogą wpływać na funkcjonowanie człowieka. Najpopularniej depresje klasyfikuje się na trzy typy:

• epizod łagodny depresji: podczas przebiegu epizodu osoba napotyka trudności w wykonywaniu codziennych czynności, ale jego aktywność nie jest całkowicie ograniczona
• epizod umiarkowany depresji: osoba doznaje dużych problemów z wywiązywaniem się ze swoich obowiązków (domowych i pracowniczych)
• epizod ciężki depresji: osoba nie jest w stanie wywiązywać się ze swoich obowiązków domowych i pracowniczych, za wyjątkiem drobnych czynności

Osoby w grupie ryzyka

Osoby znajdujące się w grupie ryzyka zachorowania na depresję to:

• osoby doświadczające pogorszenia statusu społeczno-ekonomicznego, 
• osoby, które zakończyły znaczącą dla nich znajomość,
• kobiety: badania epidemiologiczne stwierdzają, że kobiety częściej chorują na depresję od mężczyzn,
• młodzież: młodsze osoby wykazują wyższe wskaźniki zachorowalności na depresję,
• Posiadanie w rodzinie osób cierpiących na depresję,
• Osoby, które doświadczyły traumy, 
• Osoby doświadczające długotrwałego stresu (szczególnie w dzieciństwie),
• Osoby charakteryzujące się negatywnymi stylami poznawczymi (negatywne myślenie, pesymistyczne postrzeganie rzeczywistości i nadmierna samokrytyka),
• Osoby zależne (osoby, które są w dużej mierze zależne emocjonalnie od osób z ich otoczenia),
• Osoby ze skłonnością do ruminacji (ciągłe zamartwianie się),
• Osoby o wysokim poziomie neurotyczności (osoby ze skłonnością do doświadczania takich uczuć jak: lęk, gniew, zazdrość, smutek czy poczucie winy),
• Osoby, które miały nadmiernie kontrolujących rodziców.

Rodzaje depresji

Depresja duża (depresja kliniczna)

 depresja duża to wyniszczająca choroba, która charakteryzuje się:

• obniżonym nastrojem,
• utratą zainteresowań,
• upośledzeniem funkcji poznawczych (np. kłopoty z pamięcią),
• objawami wegetatywnymi, takimi jak zaburzenia snu czy apetytu.

W depresji dużej najbardziej widocznym objawem jest silnie obniżony nastrój, poczucie beznadziei lub głębokiego smutku. Mogą również pojawić się:

• problemy ze snem,
• zmiany apetytu lub wagi,
• utrata energii i poczucie bezwartościowości,
• myśli o śmierci lub samobójstwie.

Depresja duża występuje około dwa razy częściej u kobiet niż u mężczyzn i dotyka jedną na sześć dorosłych osób w ciągu życia. Depresja duża może być dziedziczna, dodatkowo doznawanie krzywd (fizycznych i psychicznych) w dzieciństwie również może zwiększać ryzyko jej wystąpienia. 

Dystymia (depresja nerwicowa) 

Ten typ depresji odnosi się do obniżonego nastroju, który utrzymuje się co najmniej przez dwa lata, którego nasilenie nie musi być tak intensywne jak w przypadku depresji dużej. Osoby cierpiące na ten rodzaj depresji są w stanie funkcjonować w codziennym życiu. Natomiast przez większość czasu będą przygnębieni i nie będą odczuwać radości.

Chociaż dystymiczne zaburzenie może wydawać się dosyć łagodne, to skumulowane, utrzymujące się wiele lat, obciążenia objawów depresyjnych i zaburzeń funkcjonowania człowieka mogą być tak samo zagrażające dla człowieka jak depresja duża.

Depresja Maniakalna (zaburzenia afektywno-dwubiegunowe) 

Depresja maniakalna, znana również jako zaburzenie afektywne dwubiegunowe, to stan charakteryzujący się skrajnymi wahaniami nastroju, które obejmują okresy depresji i manii (okresy niezwykle wysokiej energii lub aktywności). Epizody maniakalne są przeciwieństwem epizodu depresyjnego. Można je scharakteryzować jako stan intensywnego podniecenia i euforii. W stanie maniakalnym osoba:

• doświadcza głębokiego poczucia łączności z innymi ludźmi i światem,
• ma skłonność do wydawania dużych sum pieniędzy,
• doświadcza zwiększonego apetytu na jedzenie i seks,
• ma skłonności również do tworzenia nowego wizerunku siebie,
• doświadcza wzmożonej potrzeby kontaktu z innymi ludźmi.

Bycie w stanie maniakalnym może być przyjemne, ale nie trwa długo, może prowadzić do destrukcyjnego zachowania i zwykle jest poprzedzone okresem depresji.

Depresja sezonowa 

Depresja sezonowa, znana również jako sezonowe zaburzenie afektywne (SAD), to rodzaj nawracającej depresji dużej o sezonowym wzorcu. Charakteryzuje się tym, że objawy depresji pojawiają się i ustępują w określonej porze roku, najczęściej jesienią lub zimą, choć mogą także występować latem.

Zmiana nastroju może wynikać ze zmian w naturalnych codziennych rytmach ciała, wrażliwości oczu na światło lub w funkcjonowaniu chemicznych przekaźników, takich jak serotonina i melatonina.

Depresja psychotyczna 

Depresja psychotyczna to ciężka forma depresji, która charakteryzuje się obecnością objawów psychotycznych, takich jak:

• urojenia (fałszywe przekonania),
• paranoja (błędne przekonania co do intencji innych ludzi),
• halucynacje (widzenie lub słyszenie rzeczy, które nie istnieją).

Poza objawami psychotycznymi może wystąpić również:

• silne poczucie beznadziejności,
• poczucie winy,
• zmniejszony poziom energii,
• problemy ze snem i apetytem.

Depresja atypowa 

Depresja atypowa to rodzaj depresji, który charakteryzuje się pewnymi specyficznymi cechami odróżniającymi ją od innych form depresji:

• Osoby z depresją atypową często doświadczają poprawy nastroju w odpowiedzi na pozytywne wydarzenia lub sytuacje, co jest mniej powszechne w innych rodzajach depresji.

Dodatkowo w depresji atypowej rzadziej występują cechy takie jak:

1. poczucie winy,
2. wczesne budzenie się,
3. utrata wagi,
4. poprawa nastroju wieczorem.

Zamiast tego mogą występować takie cechy jak:

1. zwiększona wrażliwość na odrzucenie w relacjach międzyludzkich
2. przewlekłe, łagodne objawy depresji.
3. zwiększony apetyt
4. przyrost masy ciała
5. nadmierna senność
6. uczucie “ciężkości” i zmęczenia

Depresja atypowa jest częściej diagnozowana u kobiet i zazwyczaj ma dłuższy przebieg choroby niż inne typy depresji.

Depresja oporna na leczenie – Lekoodporna depresja 

Jest to forma depresji, która nie reaguje na standardowe leczenie farmakologiczne. Depresja uznawana jest za lekoodporną, gdy co najmniej dwa różne leki przeciwdepresyjne z różnych grup farmakologicznych, stosowane w odpowiednich dawkach i przez odpowiedni czas, nie przynoszą znaczącej poprawy klinicznej.

Depresja maskowana

zespół depresyjny, który maskuje inne objawy chorobowe, takie jak zaburzenia lękowe, zespół obsesyjno-kompulsyjny, anoreksja czy okresowe nadużywanie alkoholu, narkotyków i leków.

Depresja lękowa

Depresja lękowa objawia się bardzo intensywnym uczuciem niepokoju, często połączonym z nerwowym pobudzeniem. Przeważa głębokie obniżenie poczucia własnej wartości, a przyszłość wydaje się być beznadziejna i mroczna. U osób z tego rodzaju depresją istnieje wysokie ryzyko samobójstwa.

Typy depresji specyficzne dla kobiet

Kobiety nie tylko mają większe szanse zachorować na depresję niż mężczyźni, również istnieją dwa rodzaje depresji, które są unikatowe dla kobiet. Na te rodzaje depresji wpływ mają hormony rozrodcze i są to: Depresja poporodowa, przedmiesiączkowe zaburzenia dysforyczne i depresja okołomenopauzalna.

Depresja okołoporodowa 

Depresja okołoporodowa to zaburzenie depresyjne występujące w okresie przejściowym związanym z macierzyństwem, który obejmuje czas ciąży i okres po porodzie. W definicji zawartej w podręczniku diagnostycznym DSM-5, depresja okołoporodowa obejmuje zarówno epizody depresyjne występujące w:

• w trakcie ciąży (depresja prenatalna),
• po porodzie (depresja poporodowa). 

Depresja okołoporodowa nie powinna być mylona z przygnębieniem poporodowym, które jest normalnym stanem wahań nastroju, zmęczenia, płaczliwości i drażliwości, który zazwyczaj ustępuje w ciągu 10-14 dni po porodzie. Objawy depresji okołoporodowej obejmują:

• obniżony nastrój,
• utratę energii,
• utrata zainteresowania lub przyjemności w prawie wszystkich czynnościach,
• problemy ze snem,
• zmiany apetytu lub wagi,
• trudności w koncentracji,
• uczucie bezwartościowości,
• uczucie winy i/lub beznadziei,
• myśli samobójcze.

Aby postawić diagnozę dużej depresji, musi wystąpić pięć lub więcej specyficznych objawów przez co najmniej dwa tygodnie, z czego jednym z nich musi być obniżony nastrój lub utrata zainteresowania.

Przedmiesiączkowe zaburzenia dysforyczne

Przedmiesiączkowe zaburzenia dysforyczne (PMDD) to poważniejsza forma zespołu napięcia przedmiesiączkowego (PMS), który obejmuje zestaw objawów depresyjnych, występujących cyklicznie w fazie lutealnej cyklu menstruacyjnego i ustępujących szybko w czasie lub w ciągu kilku dni od rozpoczęcia menstruacji. Poza stanami depresyjnymi i czuciem się przytłoczoną, kobieta może doznawać również:

• wahań nastroju
• zwiększonej irytacji
• uczucia niepokoju/lęku
• problemów z koncentracją
• wyczerpania
• zmian apetytu i kłopotów ze snem

Depresja okołomenopauzalna

Kobiety znajdujące się w fazie perimenopauzy, przeżywają zmiany związane z hormonami rozrodczymi. Etap ten nie jest prosty dla kobiety. W tym czasie mogą wystąpić takie objawy jak:

• problemy ze snem,
• nocne poty,
• uderzenia gorąca,
• nieregularne cykle,
• a nawet nietrzymanie moczu.

Dodatkowo poprzez zmiany hormonalne, kobiety w tym okresie czasu są narażone na przeżycie epizodu depresji dużej.

Depresja leczenie

Naturalne leczenie depresji (alternatywna forma terapii)

Niektórzy ludzie cierpiący na depresję mogą preferować naturalną formę terapii w celu polepszenia swojego stanu i samopoczucia. Należy pamiętać, że nie istnieją twarde dowody świadczące o tym, żeby naturalne suplementy były w stanie zastąpić farmakoterapię. Jednakże odpowiednie wspieranie procesu leczenia środkami naturalnymi korzystnie może wesprzeć proces leczenia. 

Dieta 

Obszerne badania eksperymentalne i kliniczne wykazują obiecującą rolę odpowiedniego żywienia jako środka wspomagających poprawę jakości życia, zwiększenie skuteczności terapeutycznej oraz spowolnienie wystąpienia i progresji depresji. 

Spożywanie:

• kwasów omega 3, większe efekty można zaobserwować u kobiet – tłuste ryby np. łosoś, makrela, halibut 
• witamin z grupy B – mięso, warzywa, owoce
• Polifeneli – warzywa, owoce, nasiona, orzechy, pestki, oleje 
• kwasu foliowego (efekty widoczne są głównie u mężczyzn, szczególnie u mężczyzn palących wyroby tytoniowe) – m. in. szpinak, jarmuż, brokuły, brukselka, sałata 
• cynk – mięso, ryby, owoce morza, jaja i produkty mleczne

może wspierać psychikę człowieka.

Warto pamiętać, że mikrobiom jelitowy odgrywa istotną rolę w procesie zdrowienia z depresji. Badania wykazują, że Zmiany mikrobiologiczne wynikające z niezdrowej diety mogą prowadzić do nasilenia objawów depresyjnych. Natomiast poprawa diety wykazuje działanie zapobiegające depresji. Dbanie o własne jelita zatem zmniejsza szansę na wystąpienie depresji, a także może przyczynić się do poprawy leczenia.

Warto dodatkowo wykonać badania w kierunku tarczycy. Choroby takie jak np. choroba hashimoto mogą negatywnie wpływać na funkcjonowanie psychiczne człowieka prowadząc do zaburzeń neuropsychiatrycznych.

Ruch 

Ruch fizyczny ma wieloaspektowy wpływ na depresję, oddziałując poprzez czynniki rozwojowe, neurobiologiczne i psychologiczne. Aktywność fizyczna może stymulować złożony system, wywołując kaskadę zdarzeń, które zwiększają odporność na zaburzenia psychiczne związane ze stresem. Badania wskazują, że aktywność fizyczna może być użyteczna w leczeniu depresji. Odpowiednia dawka codziennego ruchu z perspektywy psychologicznej może:

• zwiększać poczucie własnej wartości i skuteczności u człowieka,
• zwiększać poczucie kontroli nad własnym życiem,
• pomagać radzić sobie z problemami (ruch działa odstresowująco),
• poprawiać postrzeganie samego siebie.

Natomiast z perspektywy biologicznej ruch może:

• zwiększać transmisję norepinefryny w mózgu (polepsza koncentrację, pamięć, a także mobilizuje do działania),
• poprawiać funkcjonowanie układu podwzgórze-przysadka-nadnercza (przeciwdziała: depresji, poczuciu chronicznego zmęczenia i nadciśnienia tętnicznego),
• zwiększać wydzielanie serotoniny (poprawia samopoczucie, reguluje sen i apetyt, a także stymuluje organizm do działania).

Stosowanie ćwiczeń jako terapii wymaga jednak uwzględnienia specyficznych potrzeb pacjentów z depresją. Należy dostosować intensywność i rodzaj ćwiczeń do ich możliwości, unikać nadmiernego obciążenia na początku programu oraz monitorować postępy i dostosowywać program treningowy w miarę poprawy kondycji fizycznej. Regularne, umiarkowanie intensywne ćwiczenia, takie jak spacerowanie, są bardziej skuteczne niż intensywne programy fizyczne.

Farmakoterapia

Leki na receptę, zwane antydepresantami, mogą pomóc unormować pracę mózgu, co przyczyni się do poprawy funkcjonowania człowieka. Istnieje kilka różnych rodzajów antydepresantów i może zająć trochę czasu, aby znaleźć ten, który będzie najlepszy. Niektóre antydepresanty mają skutki uboczne, które często z czasem zanikają.

Większość antydepresantów jest bezpieczna, ale w niektórych przypadkach dzieci, nastolatki i młodzi dorośli poniżej 25 roku życia mogą mieć nasilone myśli samobójcze lub zachowania samobójcze podczas przyjmowania antydepresantów, szczególnie w pierwszych tygodniach po rozpoczęciu stosowania lub zmianie dawki. 

Każdy, kto przyjmuje antydepresant, powinien być uważnie obserwowany pod kątem pogorszenia depresji lub nietypowych zachowań, szczególnie podczas rozpoczynania nowego leku lub zmiany dawki. Jeśli Ty lub ktoś, kogo znasz, ma myśli samobójcze podczas przyjmowania antydepresantów, natychmiast skontaktuj się z lekarzem lub poszukaj kogoś kto może Ci pomóc. 

Przyjmowanie antydepresantów w ciąży

Niektóre antydepresanty mogą stanowić zwiększone ryzyko zdrowotne dla dziecka w okresie prenatalnym lub dziecka karmionego piersią. Dlatego warto skonsultować się z lekarzem zanim zacznie się przyjmować leki, jeżeli matka jest w ciąży lub planuje zajść w ciążę.

Terapia

Jest to ogólny termin dotyczący leczenia depresji poprzez rozmowę z profesjonalistą zajmującym się zdrowiem psychicznym.

Terapia może pomóc Ci:

• Dostosować się do kryzysu lub innej bieżącej trudności,
• Zidentyfikować negatywne przekonania i zachowania oraz zastąpić je zdrowymi, pozytywnymi,
• Zbadać relacje i doświadczenia oraz rozwijać pozytywne interakcje z innymi osobami,
• Znaleźć lepsze sposoby radzenia sobie i rozwiązywania problemów,
• Zidentyfikować kwestie, które pogarszają stan psychiczny człowieka,
• Odzyskać poczucie satysfakcji i kontroli nad swoim życiem oraz złagodzić objawy depresji,
• Nauczyć się wyznaczać realistyczne cele dla swojego życia,
• Rozwinąć umiejętność tolerowania i akceptowania stresu, używając zdrowych strategii zachowań.

Dodatkowo Badania pokazują, że najskuteczniejszą formą leczenia depresji dużej są terapie skupione wokół szukania rozwiązań. Jest to między innymi Terapia Skoncentrowana na Rozwiązaniach.

Skutki nieleczonej depresji

Nieleczona depresja może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych i społecznych.

Do głównych zagrożeń związanych z brakiem leczenia należy:

• Pogorszenie zdrowia fizycznego
• Problemy ze snem
• Uzależnienia i ryzykowne zachowania
• Problemy w relacjach i w wywiązywaniu się ze swoich zobowiązań (np. w pracy)
• Zwiększone ryzyko samobójstwa

mgr Marek Cieśluk

Jestem absolwentem uniwersytetu Szczecińskiego gdzie uzyskałem tytuł magistra psychologii. Zajmuję się pisaniem artykułów naukowych i popularnonaukowych z zakresu psychologii.

---

Bibliografia:

Braverman, K., P. (2007, 9 Luty). Premenstrual Syndrome and Premenstrual Dysphoric Disorder. Journal of Pediatric and Adolescent Gynecology. Premenstrual Syndrome and Premenstrual Dysphoric Disorder – ScienceDirect

Broniarczyk-Czarniak, M. (2017, 30 listopad).  Zaburzenia psychiczne współistniejące z chorobą Hashimoto — przegląd piśmiennictwa. Psychiatria.  https://journals.viamedica.pl/psychiatria/article/view/54283

Carreira-Míguez, A., Navarro-Jiménez, E., Javier Clemente-Suárez, V. (2022, 19 sierpnia). Behavioral Patterns of Depression Patients and Control Population. Public Health. Behavioral Patterns of Depression Patients and Control Population – PMC (nih.gov)

Craighead, W. E., Miklowitz, D. J., Craighead, L. W. (2013, 26 sierpnia). Psychopathology: History, Diagnosis, and Empirical Foundations. John Wiley & Sons.

Dagher, R. K., Bruckheim, H. E., Colpe, L. J., Edwards, E., White, D. B. (2021, 2 luty) Perinatal Depression: Challenges and Opportunities.Journal of Women’s Health. Perinatal Depression: Challenges and Opportunities | Journal of Women’s Health (liebertpub.com)

Dash, S., Clarke, G., Berk, M., Jacka, F. N. (2015, styczeń).The gut microbiome and diet in psychiatryfocus on depression. Current Opinion in Psychiatry. https://journals.lww.com/co-psychiatry/abstract/2015/01000/the_gut_microbiome_and_diet_in_psychiatry__focus.2.aspx

Dubovsky, S. L., Ghosh, B. M., Serotte, J. C., Cranwell, V. (2021, kwiecień). Psychotic Depression: Diagnosis, Differential Diagnosis, and Treatment. Psychother Psychosom.  https://karger.com/pps/article/90/3/160/294375/Psychotic-Depression-Diagnosis-Differential

Hammar, Å., Årdal, G. (2009, 25 września). Cognitive functioning in major depression – a summary. Human neuroscience. Frontiers | Cognitive functioning in major depression – a summary (frontiersin.org)

Harvard Health Publishing. Depression – Harvard Health

Hook, D. (2016, 14 grudnia). What is manic-depression? Psychodynamic Practice. What is manic-depression?: Psychodynamic Practice: Vol 23 , No 3 – Get Access (tandfonline.com)

Kendler, K. S., Gardner, C. O., Prescott, C. A. (1999, kwiecień). Clinical Characteristics of Major Depression That Predict Risk of Depression in Relatives. Arch Gen Psychiatry. https://jamanetwork.com/journals/jamapsychiatry/fullarticle/204920

Lorant, V., Croux, C., Weich, S., Deliege, D., Mackenbach, J., Ansseau, M. (200, 2 stycznia). Depression and socio-economic risk factors: 7-year longitudinal population study. The British Journal of Psychiatry.  https://www.cambridge.org/core/journals/the-british-journal-of-psychiatry/article/depression-and-socioeconomic-risk-factors-7year-longitudinal-population-study/900E572AC0539557B9A4CF0D39257422

Łojko, D., Rybakowski, K., J. (2017, 20 sierpnia). Atypical depression:current perspectives. Neuropsychiatric Disease and Treatment. https://www.dovepress.com/atypical-depression-current-perspectives-peer-reviewed-fulltext-article-NDT

Marx, W., Penninx, B. W. J. H., Solmi, M., Furukawa, T. A., Firth, J., Carvalho, A. F., Berk, M. (2023, 24 sierpień). Major depressive disorder. Nature Reviews Disease Primers. Major depressive disorder | Nature Reviews Disease Primers

Melrose, S. (2015, 25 Listopad). Seasonal Affective Disorder: An Overview of Assessment and Treatment Approaches. Depression Research and Treatment. Seasonal Affective Disorder: An Overview of Assessment and Treatment Approaches – Melrose – 2015 – Depression Research and Treatment – Wiley Online Library

Nabavi, S. M., Daglia, M., Braidy, N., Nabavi, S. F. (2017, 27 listopad). Natural products, micronutrients, and nutraceuticals for the treatment of depression: A short review. Nutritional Neuroscience. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/1028415X.2015.1103461

National Collaborating Centre for Mental Health (UK). (2010). Depression in Adults with a Chronic Physical Health Problem: Treatment and Management. The British Psychological Society and The Royal College of Psychiatrists.  The classification of depression and depression rating scales/questionnaires – Depression in Adults with a Chronic Physical Health Problem – NCBI Bookshelf (nih.gov)

National Institute of Mental Health. (2024, marzec). Depression. U.S. Department of Health and Human Services, National Institutes of Health. Depression – National Institute of Mental Health (NIMH) (nih.gov)

Otte, C., Gold, S. M., Penninx, B. W., Pariante, C. M., Etkin, A., Fava, M., Mohr, D. C., Schatzberg, A. (2016). Major Depressive Disorder. Nature Review Disease Primers. Major Depressive Disorder — King’s College London (kcl.ac.uk)

Person, C., Tracy, M., Galea, S. (2006, październik). Risk Factors for Depression After a Disaster. The Journal of nervous and mental disease. https://www.researchgate.net/publication/6818875_Risk_Factors_for_Depression_After_a_Disaster

Sánchez-Villegas, A., Henríquez, P., Bes-Rastrollo, M., Doreste, J. (2006, 1 grudzień). Mediterranean diet and depression. Public Health Nutrition. https://www.cambridge.org/core/journals/public-health-nutrition/article/mediterranean-diet-and-depression/67F265CA11470ADC1C9AD2838B7340B7

Ströhle, A. (2009). Physical activity, exercise, depression and anxiety disorders. Journal of Neural Transmission. – Physical activity, exercise, depression and anxiety disorders | Journal of Neural Transmission (springer.com)

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), (1993). Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10) – https://cdn.who.int/media/docs/default-source/classification/other-classifications/9241544228_eng.pdf

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), (2019-2021).  Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-11) – ICD-11 for Mortality and Morbidity Statistics (who.int)

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO). (2023, 28 sierpnia). Suicide. – https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/suicide

Weissman, M., M., Berry, O., O., Warner, V. (2016, wrzesień). A 30-Year Study of 3 Generations at High Risk and Low Risk for Depression. JAMA Psychiatry. – https://jamanetwork.com/journals/jamapsychiatry/article-abstract/2542680